رسیدن به شرایط کربن‌خنثی در تغییرات اقلیمی همچنان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های عصر ماست. کشورها، به‌ویژه اقتصادهای در حال توسعه، نه تنها با فشار ناشی از رشد جمعیت و نیازهای روزافزون به انرژی مواجه‌اند، بلکه باید در مسیر دستیابی به هدف حیاتی کربن‌خنثی حرکت کنند. این مسیر ساده نیست و به ترکیبی از نوآوری فناورانه، مدیریت مصرف انرژی و سیاست‌های تجاری هوشمندانه نیاز دارد. دو پژوهش علمی اخیر، که یکی توسط Olani Bekele Sekelo و Haibo Chen(2025) و دیگری توسط Hayat Khan و همکاران (2021) انجام شده، به بررسی ابعاد این معما پرداخته‌اند و تصویر روشنی از فرصت‌ها و تهدیدها پیش روی کشورها ارائه می‌کنند.
نقش تعیین‌کننده فناوری سبز یافته‌های پژوهش نخست نشان می‌دهد که فناوری سبز، قهرمان میدان کاهش کربن است. نوآوری‌های سبز با بهبود بهره‌وری انرژی و جایگزینی منابع پاک به‌جای سوخت‌های فسیلی، می‌توانند به‌طور مستقیم منجر به کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن شوند. این اثر زمانی قوی‌تر است که فناوری‌های جدید نه تنها انرژی کمتری مصرف کنند بلکه ساختار مصرف انرژی کشورها را نیز به سمت منابع پاک‌تر تغییر دهند. به بیان ساده، فناوری سبز نه‌تنها مصرف انرژی آلاینده را کاهش می‌دهد، بلکه اثر مثبت خود را از طریق کاهش مصرف کلی انرژی دوچندان می‌کند. این یافته برای کشورهای در حال توسعه اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا این کشورها معمولاً بیشترین آسیب را از پیامدهای تغییرات اقلیمی می‌بینند و در عین حال، منابع مالی و تکنولوژیک محدودی برای مقابله دارند.
تجارت آزاد فرصت یا تهدید؟
هر دو مطالعه به‌طور ویژه به نقش تجارت آزاد پرداخته‌اند، اما نتایج آن‌ها به تفاوت‌های ساختاری میان کشورها بستگی دارد. در پژوهش سکیلو و چن، تجارت آزاد در کشورهای در حال توسعه به افزایش انتشار کربن منجر شده است. دلیل اصلی، رشد صنایع انرژی‌بر و حمل‌ونقل گسترده در بستر تجارت بین‌المللی است. در مقابل، پژوهش خان و همکاران نشان می‌دهد که در کشورهای توسعه‌یافته، تجارت آزاد می‌تواند به کاهش انتشار کربن کمک کند؛ چرا که این کشورها معمولاً دارای زیرساخت‌های کارآمدتر و فناوری‌های سبز پیشرفته‌تری هستند و تجارت برای آن‌ها به معنای تبادل فناوری‌های پاک است. به عبارت دیگر، تجارت آزاد یک شمشیر دو لبه است، اگر همراه با سیاست‌های زیست‌محیطی و انتقال فناوری پاک باشد، می‌تواند بهبود کیفیت محیط زیست را رقم بزند؛ اما در غیاب این سیاست‌ها، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، می‌تواند به تشدید آلودگی و افزایش وابستگی به انرژی‌های فسیلی منجر شود
انرژی تجدیدپذیر:
نقطه اشتراک مثبت هر دو پژوهش یک پیام مشترک کلیدی دارند، مصرف انرژی تجدیدپذیر کیفیت محیط زیست را بهبود می‌دهد. استفاده از منابعی همچون خورشید، باد، و انرژی آبی به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و در نتیجه کاهش انتشار کربن کمک می‌کند. مطالعه خان و همکاران نشان می‌دهد که حتی در کشورهای در حال توسعه، افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر اثر مثبتی بر محیط زیست دارد. بنابراین، سرمایه‌گذاری در این حوزه باید به یکی از ستون‌های اصلی سیاست‌گذاری تبدیل شود.
نقش سرمایه‌گذاری خارجی و گردشگری یکی از ابعاد جالب پژوهش دوم، بررسی اثر سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم (FDI) و گردشگری بر انتشار کربن است.
نتایج نشان می‌دهد: در کشورهای توسعه‌یافته، FDI غالباً به افزایش انتشار منجر می‌شود، چرا که صنایع آلاینده نیز از این سرمایه‌گذاری بهره‌مند می‌شوند. اما در کشورهای در حال توسعه، سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند با انتقال فناوری‌های پاک و نوآوری، اثر کاهنده‌ای بر انتشار داشته باشد. گردشگری نیز بسته به شرایط کشورها، اثری متفاوت دارد. در برخی کشورها، رشد گردشگری منجر به افزایش مصرف انرژی و در نتیجه انتشار بیشتر می‌شود، در حالی‌که در برخی دیگر، همراه با مدیریت پایدار، اثر خنثی یا حتی مثبت بر محیط زیست دارد.
مصرف انرژی:
حلقه واسط حیاتی هر دو مطالعه بر این نکته تأکید می‌کنند که مصرف انرژی حلقه واسطی است که مسیر بین سیاست‌های تجاری، فناوری و محیط زیست را شکل می‌دهد. فناوری سبز با کاهش مصرف انرژی آلاینده، اثر مثبت خود را تقویت می‌کند. تجارت آزاد، در غیاب مقررات محیط زیستی، مصرف انرژی را بالا برده و اثر منفی خود را تشدید می‌نماید. از این رو، مدیریت هوشمندانه مصرف انرژی از طریق مالیات کربن، یارانه به انرژی‌های پاک، و فرهنگ‌سازی عمومی کلید حل معمای توسعه پایدار است.
پیامدهای سیاستی برای کشورهای در حال توسعه
نتایج این دو مطالعه مجموعه‌ای از توصیه‌های عملی برای سیاست‌گذاران به همراه دارد:
- سرمایه‌گذاری در فناوری سبز باید به‌عنوان یک اولویت ملی دنبال شود تا هزینه انرژی پاک کاهش یابد و رقابت‌پذیری آن افزایش یابد
- سیاست‌های تجاری نباید صرفاً بر رشد اقتصادی تمرکز کنند، بلکه باید استانداردهای محیط زیستی در قراردادهای تجاری گنجانده شوند.
- مصرف انرژی تجدیدپذیر باید با مشوق‌های مالی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت و آموزش عمومی ترویج شود.
- سرمایه‌گذاری خارجی باید به سمت صنایع کم‌انتشار هدایت شود و ورود صنایع آلاینده محدود گردد.
- گردشگری پایدار به‌عنوان بخشی از راه‌حل دیده شود، نه به‌عنوان یک منبع فشار جدید بر محیط زیست.
این دو پژوهش مکمل یکدیگرند و تصویری جامع از مسیر پرچالش دستیابی به کربن‌خنثی ارائه می‌کنند. پیام روشن است، فناوری سبز و انرژی‌های تجدیدپذیر فرصت‌های بزرگ برای کاهش انتشار هستند. تجارت آزاد می‌تواند هم فرصت باشد و هم تهدید، بسته به اینکه چه سیاست‌هایی آن را هدایت می‌کند. مصرف انرژی، نقطه اتکای اصلی در این میان است و مدیریت آن می‌تواند موفقیت یا شکست سیاست‌ها را رقم بزند. برای کشورهای در حال توسعه، درس مهم این است که توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست نه در تقابل، بلکه در تعامل با هم معنا پیدا می‌کنند. تنها با سیاست‌گذاری هوشمندانه می‌توان مسیر توسعه را هموار و آینده‌ای کربن‌خنثی را دست‌یافتنی کرد.
برای مطالعه بیشتر در این زمینه، به وبسایت باشگاه علوم پایه و فناوری یونسکو، مراجعه فرمایید.
منابع:
Khan, H., Weili, L., Khan, I., & Khamphengxay, S. (2021). Renewable energy consumption, trade openness, and environmental degradation: a panel data analysis of developing and developed countries. Mathematical Problems in Engineering, 2021(1), 6691046.